Ilħna mill-imgħoddi

reel-to-reel machine in motion

Biex taqra l-artiklu bl-Ingliż, agħfas hawn.

Kaxxi fuq kaxxi, miksijin bl-għabra, jistennew is-sekondiera tagħmel ir-ronda tagħha. Is-sekondi jsiru minuti. Isiru sigħat. Ġranet. Xhur. Snin sħaħ. Deċennji, sewwasew.

Il-Prof. Edward Fenech wirithom mingħand il-Prof. Ġużè Aquilina, imma ġara li l-kaxxi u ta’ ġo fihom ingħataw il-ġenb għal ħafna żmien. Parti ġmielha mill-istorja lingwistika u kulturali tagħna konna bil-mod il-mod qed nitilfuha minn taħt imneħirna.

Mistura fil-kaxxi nstabu r-reel-to-reels li l-Prof. Aquilina, missier il-Lingwistika Maltija, kien uża biex jimmortala l-ilħna bil-kisra djalettali ta’ bosta kelliema minn lokalitajiet differenti f’Malta u Għawdex. 

Illum, kulma jmur qed nagħrfu u napprezzaw il-ġmiel ta’ mużajk li jsawru d-djaletti tal-gżejjer Maltin. Iżda, sa ftit snin ilu, min jitkellem bid-djalett aktarx li kien jitqies ta’ klassi baxxa. Ħtija tal-preġudizzju, xi wħud ippruvaw jinfatmu minn dan l-aspett ewlieni tal-identità kulturali tagħhom. Il-preżenza tad-djalett qajl qajl bdiet tiddgħajjef. In-nies tħalltu fiż-żwieġ, u magħhom tħalltet il-lingwa. Min mar joqgħod f’raħal ieħor kien espost għal djalett differenti, u t-tfal bdew imorru l-iskola u jitgħallmu l-Malti standard, ‘il-pulit’, sajjem minn xi karatteristiċi li jżewqu t-taħdit.   

Il-Prof. Aquilina minn kmieni għaraf li ħaġa daqstant sabiħa ma kellniex nerħuha tiżolqilna minn idejna (jew ħalqna f’dan il-każ), u fis-snin sittin u sebgħin, irħielha lejn xi rħula Maltin u Għawdxin, idur bir-reel-to-reel recorder, jitħaddet man-nies dwarhom infushom, dwar is-snajja’ tagħhom, u dwar it-tradizzjonijiet li wirtu bil-fomm u bl-id. Bil-mikrofonu kien qed jaqbad il-ħsejjes u l-forom tad-djaletti, imma mhux biss. Ma’ kull intervista, kien qed jiddokumenta stil ta’ għajxien li llum jinħass tant ’il bogħod. Bl-għajnuna ta’ Benedikt Isserlin mill-Università ta’ Leeds ġabar 92 audio file b’madwar 50 siegħa taħdit djalettali, mhux kollu tal-istess kwalità. Bil-materjal miġbur, Aquilina u Isserlin fl-1981 ħarġu pubblikazzjoni li tittratta elementi fonoloġiċi tad-djaletti. Daqs tletin sena wara, John Paul Grima sema’ l-audio files wieħed wieħed, u b’reqqa kbira ddokumenta u kkataloga l-ħidma fit-teżina tal-Baċellerat tiegħu.

Fost l-ilħna li ltaqa’ magħhom Aquilina, hemm tal-iskarpan mill-Għarb, li, hu u jmertel il-ġild, jispjega l-proċess tal-ħjūta bl-aktar ġild fin Ingliż. Tħaddet mal-għaġġiena mix-Xagħra, li tispjega kif ħobża titwieled mid-dqiq, tingħaġen u tinħadem sakemm issib ruħha fuq it-tilar, lesta biex tinħema. Tkellem mar-raħħala Żurriqija fuq kif iġġiżż in-nagħġa biex tħaffilha s-suf, fuq nagħġa żgħira li għad ma kellhiex ħaruf (għabura), u n-nagħġa li qatt ma kellha (ħawlija). Skopra kif ix-Xlukkajri jaħslu l-ħwejjeġ bl-ilma salmastru fil-Fawwara tal-Ħasselin, u sema’ kif tinħadem u titħejjet il-bizzilla f’Ta’ Sannat, skont il-bixra li l-lingwa tieħu f’kull post.

Dan il-materjal prezzjuż inżamm f’kaxxi li maż-żmien għoddhom intesew. Kien b’kumbinazzjoni li wara ħafna snin ir-reel-to-reels sabu ruħhom fl-istudio ta’ Anthony Baldacchino. U minn hemm, fuq l-inizzjattiva tal-Prof. Alexandra Vella, beda l-proċess biex il-materjal maħżun fihom jiġi ddiġitalizzat. Xejn ma kien faċli li l-kontenut tar-reel-to-reels l-antiki jinqaleb f’format diġitali. Illum, l-ilħna tal-imgħoddi f’dan il-format, ftit ftit qed jittellgħu fil-portal tar-riċerka malti.mt, li d-Dipartiment tal-Malti se jniedi fix-xhur li ġejjin, ħalli jkunu aċċessibbli għall-istudjużi u għal kull min għandu interess fid-djaletti, is-snajja’ tradizzjonali, u b’mod ġenerali l-ħajja fl-ewwel snin ta’ wara l-Indipendenza. 

Bis-saħħa ta’ dan il-proġett, ikkoordinat mill-Prof. Alexandra Vella, il-Prof. Ray Fabri u Dr Michael Spagnol, dan il-felli tal-istorja tagħna jista’ jitgawda mill-pubbliku u jiġi studjat mir-riċerkaturi ħalli nifhmu aħjar il-qagħda lingwistika tant rikka fil-gżejjer żgħar tagħna. Għax dawn l-ilħna jsawru ħolqa f’katina li tixhed li, għalkemm minn fuqhom m’għaddewx aktar minn ħamsin sena, il-ħsejjes, ir-rakkonti, l-għerf u d-drawwiet li fihom inewlulna pinzellati minn ħajja li m’ilha xejn imma ilha ħafna.

Is-Siġġiewi – 1977
Iż-Żurrieq – 1966
L-Għarb – 1977
L-Għasri – 1964

Kelma Kelma

cassi-camilleri

With a massive following of 25,000 people, Kelma Kelma is the Facebook page that has taken Malta by storm. From a simple collection of linguistic curiosities borne from one man’s love of the Maltese language, it has developed to become an unconventional but highly effective teaching tool. This is the journey of Kelma Kelma from the man behind the computer screen, Dr Michael Spagnol.

Continue reading