Skip to content

Il-letteratura u s-snin tmenin

Share on facebook
Facebook
Share on twitter
Twitter
Share on linkedin
LinkedIn

Hemm min jgħid li konna viċin gwerra ċivili, hemm min ma jaqbilx. Li hu żgur hu li fil-letteratura, is-snin tmenin ħallew impatt b’diversi modi; mhux biss fin-narrattiva li nkitbet dakinhar, imma wkoll l-epoka bħala sfond ta’ plott jew ispirazzjoni għall-awturi kollha li sabu refuġju fiha biex jesprimu l-arti tagħhom. Kliem ta’ Emanuel Psaila.

Emanuel Psaila

L-aspett soċjali għandu importanza kbira u l-medda taż-żmien hija vitali biex nifhmu dak li ġara fit-tmeninijiet, nifhmu għaliex seħħ, x’ġiegħel lill-poplu Malti jirreaġixxi b’dak il-mod, u x’sehem kellha l-letteratura f’dan kollu. Fuq kollox: kien ir-riżultat pervers tal-elezzjoni ġenerali tal-1982 li qanqal dan kollu? Jew l-għeruq kienu ilhom ġejjin mis-sittinijiet u saħansitra mit-tletinijiet?

Kienet ħaġa naturali li fit-teżi tiegħi Is-snin tmenin u l-prożaturi Maltin (iggwidat minn Dr Adrian Grima) inwaħħad flimkien żewġ affarijiet li nħobb: il-politika u l-letteratura. Apparti minn dan, fis-snin tmenin kont żagħżugħ militanti fi ħdan grupp politiku. Biss it-teżi għenitni nifhem perspettivi oħra, nara affarijiet li sa ftit snin qabel ma kontx nifhimhom, kif ukoll li nfittex it-tekniki u l-għodod tal-letteratura li titkellem fuq dan iż-żmien.

Il-letteratura li dejjem ippruvat tqanqal ħsibijiet ta’ kuxjenza ċivili u soċjali kienet tappartjeni lill-esponenti xellugin u fit-tletinijiet bdejna naraw kitbiet minn dawk li ftit snin qabel kienu xxierku fil-Partit Laburista Malti (hemm bosta biex issemmihom kollha). Dawn kienu jafu x’ġara u x’qed jiġri f’pajjiżi oħra, bħal Franza, l-Ingilterra, il-Ġermanja, u l-Istati Uniti, u għalhekk użaw il-letteratura biex imexxu ’l quddiem l-ideoloġija tagħhom. Użaw stili u ġeneri differenti, imma l-għan ewlieni kien li jnisslu kuxjenza soċjali, biex jgħinu lill-batut, jedukaw, u jgħallmu.

Lejn l-aħħar tas-sebgħinijiet u l-bidu tat-tmeninijiet din l-istrateġija fil-letteratura ntużat minn kamp ieħor differenti u rajna esponenti tal-lemin jiktbu letteratura diretta b’għan li tikxef il-qagħda politika reali tal-epoka. Trevor Żahra kien minn ta’ quddiem nett. Il-kotba tiegħu Trid Kukkarda Ħamra f’Ġieħ il-Biża’ u It-Tmien Kontinent huma novelli li jattakkaw b’ironija diretta u b’sarkażmu qawwi lill-gvern tal-ġurnata. Żahra wkoll daħħal element qawwi ta’ politika fi ktieb għat-tfal Qrempuċu f’Belt il-Ġobon fejn mhux faċli ssib il-parodija midfuna taħt parodija oħra. Biss meta l-qarrejja jindunaw biha, l-ironija tant tkun qawwija li ssir drammatika.

Ktieb li kien fuq fomm kulħadd fit-tmeninijiet huwa r-rumanz Fil-Parlament ma Jikbrux Fjuri (1986) ta’ Oliver Friggieri. Huwa rumanz filosofiku ħafna u ftit kien hemm min fehmu, biss nofs Malta xtrat ir-rumanz u n-nofs l-ieħor warrbitu. Dan ir-rumanz intuża bħala propaganda mill-Partit Nazzjonalista għall-elezzjoni tal-1987. It-tnedija tiegħu f’lukanda prominenti kienet qisha manifestazzjoni u saħansitra nqaleb bħala dramm u ntwera għal ġimgħa wara ġimgħa. Madanakollu l-istrateġija rnexxiet u l-letteratura kienet strumentali biex issir bidla.

Apparti l-letteratura tas-snin tmenin, dan iż-żmien sar sfida biex tinkiteb narrattiva dwaru. Wieħed minn tal-bidu li uża dan l-isfond kien Immanuel Mifsud. L-Istejjer Strambi ta’ Sara Sue Sammut huwa kollu mpoġġi f’dan il-kuntest. L-ironija, is-sarkażmu, u ċ-ċiniżmu jinħassu sew u għalkemm inisslu tbissima fuq fomm il-qarrejja, iħallu stampa reali.

Clare Azzopardi ilha tesperimenta fuq is-snin tmenin u ktieb wara ktieb qed iżżid id-doża tagħha. Id-dramm tagħha L-Interdett Taħt is-Sodda jitkellem dwar il-kwistjoni politika reliġjuża tas-snin sittin u minn hemm naraw kemm Azzopardi qed tnawwar fil-fond fuq żminijiet li kienu nieqsa mil-letteratura tal-epoka. Fin-novella Linja Ħadra, li hija parti minn ġabra li ġġib l-istess isem, hemm l-ewwel mistoqsijiet u l-isfond huwa l-istrajk tal-għalliema f’nofs is-snin tmenin. Id-doża politika, għalkemm sottili, żdiedet f’ġabra oħra ta’ novelli – Kulħadd Ħalla Isem Warajh – fejn isem Dom Mintoff, personaġġ li jiddomina t-tmeninijiet, jinsab minqux f’kull novella taħt l-akronomu PDM. Jidher li Azzopardi qed tipprova tgħix il-memorja tas-snin tmenin permezz tal-letteratura. L-aħħar rumanz tagħha, Castillo, jitkellem b’mod ċar fuq it-tmeninijiet, dwar il-bombi li kienu jsiru, dwar ir-rwol tal-pulizija u dwar r-relazzjonijiet li kellu l-Gvern Malti ta’ dak iż-żmien, speċjalment ma’ Gaddafi.

Pierre J. Mejlak isemmi t-tmeninijiet mil-lenti ta’ tifel żgħir li trabba fil-Każin Nazzjonalista tal-Qala, Għawdex. F’Qed Nistenniek Nieżla Max-Xita hemm xi novelli b’laqta awtobijografika li fihom nistgħu nħossu t-tensjoni tal-elezzjoni ġenerali tal-1987 kif ukoll iċ-ċelebrazzjonijiet mar-rebħa tal-Partit Nazzjonalista.

Ġużè Stagno fix-xogħlijiet tiegħu jdaħħal battuti ta’ persuna li għexet Marsaxlokk u jitfa’ botti bħall- kwistjoni tat-televixin tal-kulur li kien novità għal dak iż-żmien.

Is-Sriep Reġgħu Saru Velenużi ta’ Alex Vella Gera għandu l-plott ibbażat proprjament fuq kumplott ta’ qtil tal-Prim Ministru Dom Mintoff u miktub b’mod miftuħ, tant li n-narratur u l-protagonist huwa Nazzjonalist kbir.

Hemm ukoll kittieba oħra li jużaw dawn is-snin bħala sfond biex jibnu l-plott u rumanz li l-ftuħ tiegħu huwa bbażat fuq din l-epoka huwa Xandru Miżżewweġ u Gay ta’ Javier Vella Sammut.

Kull deċenju fih tiegħu, u kollha xi ftit jew wisq għenu fl-iżvilupp tal-letteratura. Inħoss li fit-tletinijiiet ippruvajna nersqu lejn dak li kien qed jiġri barra minn Malta, imma l-gwerra tellfet l-iżvilupp ta’ kollox u kellna nistennew sal-ħamsinijiet biex bdejna naraw xi ħaġa żgħira. Fis-sittinijiet il-Moviment Qawmien Letterarju, għalkemm kien progressiv u kien hemm bżonnu, żamm lura milli jitkellem dwar l-attwalità speċjalment dwar il-kwistjoni politika reliġjuża. Biss is-snin sebgħin u tmenin reġgħu xprunaw lill-kittieba biex jiktbu fuq il-fattwalità u ma jibqgħux iktar passivi.

Is-snin tmenin, bit-tajjeb u l-ħażin tagħhom, u bit-turbulenza tagħhom, għenu ħafna fl-iżvilupp tal-letteratura Maltija u għalkemm għaddew tliet deċenji, kienu u ser jibqgħu jiġu mfittxija minn kittieba biex fuqhom isawru x-xogħlijiet tagħhom.  

Author

More to Explore

Can We Change the Contraceptive Pill?

60 years ago, the contraceptive pill triggered a social revolution by allowing women to take charge over their reproductive health. Yet, hefty side effects threaten these same rights. THINK analyses what science has been doing to overcome these side effects.

Food Security in Malta: Is it Possible?

It is unlikely that Malta can ever become self-sufficient when it comes to food. The next best thing for the island is to guarantee sustainable food security. THINK sits with 4 experts to see how this could be possible.

Il-Baqra Tinbieh Kollha: A Journey Towards Abattoir Self-Sufficiency and Sustainability

While plant-based food is gaining popularity, the majority of the world’s population still consumes meat. “Il-baqra tinbieħ kollha” (every part of the cow can be sold), a Maltese saying, emphasises that every part of harvested livestock is used. It is imperative that the meat industry develop sustainable practices to reduce its environmental impact, such as utilising every part of the slaughtered animal.

Comments are closed for this article!